Tip van Wout • Willem van de Velde in Het Scheepvaartmuseum (t/m 27 maart)

by Wouter Stroo - February 2022

Willem van de Velde & Zoon in Scheepvaartmuseum

Millimeterwerk op volle zee

Hoe kan het dat Willem van de Velde (geboren in 1611 in Leiden als zoon van een schipper) zo verfijnd en regelmatig kon tekenen? Hoe kun je zulke accurate en gedétailleerd penschilderingen van zeeslagen maken dat je er als kijker gewoon hoofdpijn van krijgt? Hoe kan het dat iemand in de 17de eeuw drie penstreken per millimeter neerzet en die zo positioneert dat het haast mechanisch lijkt te zijn gedaan?

Wouter: ‘Ik heb net een nieuwe bril dus kan het nog scherper zien dan toen ik er de eerste keer was maar ik blijf sprakeloos. De suppoosten worden bij deze tentoonstelling ook een klein beetje schichtig omdat iedereen er met de neus zo dicht opzit om het maar goed te kunnen zien.’

Penschilderijen zijn onder andere door Willem van de Velde sr. ontwikkeld en bestaat uit een doek of houten paneel dat eerst met witte olieverf wordt gegrond. Nadat het lang en goed is gedroogd wordt er met Oost-Indische inkt op getekend. ‘Het is geloof ik niet echt bekend welke pen er is gebruikt. Er wordt wel gedacht aan een soort trekpen. Maar als je ziet hoe verfijnd een met pen en inkt geschreven brief er in die tijd uitzag of aantekeningen in een register dat kun je het je wel weer voorstellen hoe zorgvuldig er werd gewerkt. En dan nog te bedenken hoe extreem groot het contrast was tussen de rauwe zeeslagen die zijn afgebeeld, die gepaard gingen met een hoop lawaai, bulderende kanonnen, schreeuwende zeemannen en krijsende gewonden, de woelende zee, huilende wind en het, althans zo stel ik mij het voor, in absolute stilte en sereniteit uitwerken van de schetsen tot de grote penschilderijen die er nu te zien zijn.’

Scheepsportretten
Van de Velde sr. werkte niet alleen in z’n atelier of werkplaats maar ging daadwerkelijk met een klein roei-zeilschip, een Galjoot, mee met de oorlogsvloot om ter plekke pen- en waterverfschetsen te maken. Dat scheepje werd hem ter beschikking gesteld door de opdrachtgever, de admiraliteit. Dat waren ook tochten van dagen op onrustige zeeën en niet te vergeten dat er om hem heen gevochten werd. Probeer maar eens een lijn op papier te zetten, staand of zittend aan dek, terwijl de kanonskogels je om de oren vliegen. Die kanonnen werden natuurlijk ook weer afgevuurd vanaf deinende schepen. Het liefst op het moment dat de kogels in konden slaan precies waar de romp van het vijandelijke schip het water raakte. Dan was de kans het grootst dat het zou gaan zinken’

Oorlogsverslaggeving
Op de tentoonstelling hangt een aantal lange stroken papier waarop hij met een grafietstift situatieschetsen heeft gemaakt. Je ziet hem op een van zijn penschilderingen in het galjoot staan met een stapel tekenpapier en een grafietstift terwijl hij naar de grote schepen om hem heen kijkt. De schetsen werden meegenomen en in het atelier in Amsterdam verder tot in détail uitgewerkt. Je zou het een vorm van oorlogsverslaggeving kunnen noemen. Maar dan in opdracht van scheepseigenaren, admiraals of vlootvoogden.

De schepen werden als een soort ‘scheepsportretten’ in zo’n zeeslag gepositioneerd. Van de Velde sr. zorgde ervoor dat de spiegel (achterkant) en zijkant van de schepen er erg mooi opstonden. Niet alleen waren de achterkanten van de schepen rijk versierd met ornamenten, je kon aan de spiegel ook goed herkennen om welke schepen het ging omdat daarop de naam en plaats van herkomst met houtsnijwerk werd afgebeeld. Dat was ook erg belangrijk voor zijn opdrachtgevers. Hij maakte soms meerdere versies van een slag omdat er naderhand nog bestellingen waren. Onder opdrachtgevers waren vlootvoogden die zo’n slag zelf hadden meegemaakt. Deze opdrachtgevers waren natuurlijk trots op hun schepen en zo kan het zijn dat je op een paneel soms een schip ziet, schuin van achteren en ernaast hetzelfde schip maar dan van opzij gezien. Op de panelen zorgen de witte wolken kruitdamp en mist voor een dynamisch beeld. Willem van de Velde sr. lijkt hier en daar ook wel met grijze en lichtgrijze inkt te hebben gewerkt. 

Tot in detail nauwkeurig
De kennis voor de haast grenzeloze détaillering vergaarde hij door heel veel schetsen en aantekeningen te maken van schepen die afgemeerd in de havens lagen. Op deze manier kon hij in alle rust elk onderdeel bestuderen en wist hij precies hoe de tuigage van zo’n schip in elkaar zat en dat is meteen ook interessant voor geschiedkundigen van onze tijd omdat werkelijk elk lijntje en katrolletje natuurgetrouw wordt weergegeven. Schepen werden in die tijd niet van te voren ontworpen maar de vormen van de rompen en lengte van masten werden gebaseerd op een aantal vuistregels voor scheepsbouw. Alles werd op het oog en gevoel in elkaar gezet. Bouwtekeningen werden nog niet gebruikt. Het is mooi om te zien hoe nauwkeurig alles hier is weergegeven. De planken, katrollen, geslagen touwen en zelfs gezichtsuitdrukkingen van de zeelui van een paar millimeter groot zijn te zien. Je ziet ze keihard aan het werk, bij de kanonnen, klimmend in het want, vallend uit de mast, zwemmend naar drijfhout, elkaar het water uittrekkend. Als je ze kunt uitvergroten door er een foto van te maken en daarin in te zoomen, krijgen ze haast iets van een karikatuur maar dat komt denk ik omdat het allemaal zo klein is en uit lijntjes is opgebouwd. Toch compleet met snorren, baarden, hoeden en laarzen. De handen die zich vastgrijpen aan touwen, de gezichten die elkaar aankijken terwijl ze elkaar helpen of iets toeschreeuwen. Alles heeft ook veel diepte en dynamiek door de gearceerde schaduwen die overal op zijn toegepast. Soms staat er het volle zonlicht op met harde schaduwen en soms is er een mistige sfeer door grote kruit- en rookwolken.   

Olieverf op doek
Willem van de Velde jr. heeft zich, in tegenstelling tot zijn vader, maar in lijn met de toen gangbare traditie, ontwikkeld op het gebied van olieverf op doek. In prachtige kleuren laat hij niet zo veel zeeslagen zien maar meer verstilde momentopnamen. Hoewel een schip met een gebroken mast na een storm in een heftig nadeinende zee niet echt stil is, geeft het toch een gevoel van rust na al dat gepriegel in het zwart op wit van Willem de Oude. Willem jr. geeft op een aantal schilderijen prachtige sfeerbeelden langs het strand en in havens terwijl het windstil is. Je ziet scheepjes afgemeerd liggen met de zeilen gehesen maar alles hangt in rust in verticale warme wittinten in een middagzon. Ook erg de moeite waard om even voor te blijven staan en te zien wat een mooi moment van de dag dit moet zijn geweest. Er zwemmen hier en daar wat zeelui en er loopt een garnalenvisser langs. Een moment van rust voor de wind weer opsteekt en alle bedrijvigheid zich kan hervatten.  

De Brandaris op Terschelling
Willem en zijn zoon deelden een succesvol atelier in Amsterdam en werkten voor iedere opdrachtgever, ongeacht aan welke kant van de zee zich die bevond. Toen de markt in Amsterdam instortte, omdat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1672 werd aangevallen door Engeland, Frankrijk en twee Duitse bisdommen, gingen ze naar Engeland (ze waren daar al eerder uitgenodigd) om daar te werken in een atelier wat hun beschikbaar werd gesteld door het Engelse hof. Helaas vond het Engelse hof het niet zo’n goed idee om met de vloot mee te varen dus bleef het bij twee keer. Willem jr. maakte in Engeland onder andere twaalf grote schilderijen van overwinningen van de Engelse vloot. Er is bijvoorbeeld een groot schilderij waarop 170 ‘Nederlandse’ weerloze koopvaardijschepen door de Engelsen in de fik zijn gestoken en brandend drijven tussen Vlieland en Terschelling. Wat een gore rotstreek. Toch kon ik een glimlach niet onderdrukken toen ik aan de rand van het schilderij de Brandaris (de vuurtoren van Terschelling) herkende. Door dit stuk architectuur te ontdekken op een schilderij uit 1666 geeft mij vreemd genoeg nog meer het besef hoe oud de Brandaris is maar natuurlijk ook hoe oud deze schilderijen zijn en zo goed geconserveerd. De Brandaris is gebouwd in 1594. Vanochtend zag ik dat het merk waarvan ik mijn scheerzeep heb nóg ouder is, namelijk uit 1554. 

 

https://www.hetscheepvaartmuseum.nl  

Het Scheepvaartmuseum Kattenburgerplein 1, 1018 KK Amsterdam  

back to overview

Let's work together!

Great work starts with great partners. 
Contact us for new business, questions, or to schedule a visit to our studio in Amsterdam.