Tip van Wout • Fré Cohen in Museum Het Schip

by Wouter Stroo - December 2021

Bij Millford trappen we de werkweek gezamenlijk af. Vast onderdeel van deze kick off is Wouter Stroo. Wekelijks deelt hij de mooiste tentoonstellingen, boeken en voorstellingen met ons. En omdat we iedereen meer Wouter in zijn leven gunnen, delen wij hem graag een beetje met jullie.

Als Wouter eenmaal aan het vertellen is, hangen we al snel aan zijn lippen: ‘We gaan terug naar een tijd waarin ons mooie ontwerpersvak nog heel ambachtelijk was, je kon ruiken wanneer er met inkt, gouache of ossengal werd gewerkt, je kon horen of er werd geknipt, geschilderd of met een scherp pennetje werd gekrast op stevig tekenpapier. Natuurlijk zijn er grafisch ontwerpers die nog steeds zo werken maar die zijn langzamerhand in de minderheid. Voor elke boekband, brochure of ander drukwerk werd een uniek typografisch beeld bedacht met handgetekende letters en illustraties of ornamenten.

Fré Cohen: Vorm en idealen van de Amsterdamse School
Op dit moment is er in Museum Het Schip een tentoonstelling van werk Fré Cohen: Vorm en idealen van de Amsterdamse School. De tentoonstelling loop tot en met 4 september 2022., dus je hebt nog even. Fré Cohen kwam uit een arbeidersgezin in Amsterdam Oost en ging in tegenstelling tot andere meisjes in die tijd, die naar de huishoudschool gingen, naar de MULO waar ze ook leerde bedrijfstekenen en facultatief tekenlessen kon volgen.’

Drukwerk als artisitiek product
‘Fré werkte, na eerst wat andere kantoorbaantjes te hebben gehad, op het kantoor van de Hollandsche Draad & Kabelfabriek Amsterdam en mocht van (huis)vormgever Jan van Heukelom zo nu en dan iets tekenen. Ze kreeg hier de mogelijkheid om bedrijfsreclames te ontwerpen wat van groot belang was voor haar toekomst als kunstenaar. Met het geld dat ze verdiende ging ze ‘s avonds naar een particulier instituut voor tekenlessen en later naar de Grafische school waar ze een cursus zetten volgde. Daar leerde ze behalve technische kennis ook het meedoen aan felle discussies die er waren over de artistieke kant van het vak. Zelf vertelde ze hierover: ’Dat was juist in den tijd van een nieuwe richting in de typografie. Men is toen gaan begrijpen, dat drukwerk niet zonder meer een handelsobject was, maar dat het wel degelijk een artistiek product behoort te zijn’.’

‘Een door haar gemaakte advertentie viel in de smaak bij uitgeverij Ontwikkeling (later De Arbeiderspers) en Fré werd er in 1923 in dienst genomen. Ze ontwierp daar brochures, krantjes, vignetten, boekomslagen en maakte er illustraties. Ze maakte uiteindelijk ook de kalender van de drukkerij wat een prestigeopdracht was en waar sterauteur A. M. de Jong zeer enthousiast over was: ‘Onze drukkerij heeft dit jaar gebroken met de traditie en een geheel andere kalender gebracht. De nieuwe heeft zich op zeer gelukkige wijze aangepast aan de moderne eisen en legt in haar smaakvolle verdeling van kleur en lettertype getuigenis af van het kunnen der drukkerij en van de bekwaamheid van Fré Cohen.’’

‘Ze won in 1928 een besloten prijsvraag voor het ontwerp voor de gemeentekalender en trad als vormgever in vaste dienst bij de Gemeente Amsterdam. Ze werd daar hoofdverantwoordelijke voor de vormgeving, typografie en illustraties voor allerlei gemeentelijk drukwerk. Ze maakte er onder andere getuigschriften voor openbare scholen, een programma voor de stadsschouwburg, ontwerpen voor giroboekjes voor de Gemeentelijke Girodienst, instructieboekjes, het trouwboekje eerste klas en een ontwerp voor het stadswapen van Amsterdam.’

‘In die tijd was het uitzonderlijk dat vrouwen zelfstandig werkten. Ze was vanaf het begin lid van de socialistische jeugdbeweging en de emanciperende idealen die daarbij hoorden waren voor Fré belangrijk. Ze ontwierp boekbanden en illustraties voor feministische schrijfsters en vrouwentijdschriften, voor de socialistische beweging, zoals de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC), vakbonden en coöperaties. Ze was een veelzijdig kunstenaar. Ze gebruikte allerlei technieken en materialen om haar illustraties, typografische vormgeving, ex librissen en schilderijen te maken.

Ook in stijl was ze veelzijdig. Haar stijl werd eerst beïnvloed door de Amsterdamse School omdat er toen overal nieuwe woonwijken in die stijl werd gebouwd (De Amsterdamse School was een geruchtmakende stroming in kunst en architectuur.) maar ze was ook op zoek naar nieuwe stijlen.’

De letter was een ornament op zich
‘Zo was ze erg onder de indruk van het werk van architect-vormgever Wijdeveld met zijn vernieuwende baanbrekende ideeën over typografie. Hoewel bekritiseerd door typografen als J.F. van Royen en S.H. de Roos, bracht de vanuit de architectuur benaderde typografie Wijdeveld internationale erkenning. Hier was geen plaats meer voor ornamenten en typografie bestond uit met zorg ontworpen letters met het idee dat daar niet meer allerlei versieringen aan hoefden worden toegevoegd. De letter was al een ornament op zich. Een van Fré’s kalenders werd ook wel bekritiseerd omdat die te veel in de ‘Wendingen-stijl’ zou zijn ontworpen. In het tijdschrift Wendingen - onder bezielende leiding van Hendrik Wijdeveld, werden de werken en ideeën van de individuele Amsterdamse School-kunstenaars verzameld en gedeeld.’

‘Door de economische crisis kwamen er minder opdrachten binnen en werd Fré eervol ontslagen. Ze ging als zelfstandig ontwerper verder en kreeg naast veel andere opdrachten nog steeds opdrachten voor de gemeente. Ze maakte onder andere ook folders voor de Amsterdamse haven en luchthaven Schiphol. Voor de Millforders misschien leuk om te weten. Ze heeft voor Inventum een verpakking gemaakt. Een kleurrijk doosje voor een broodrooster.’

Niets is mooi genoeg voor de arbeider
‘In 1934 gaf ze in Engeland een aantal lezingen over ‘Modern Lay-out in Holland’ waarin ze de diverse stijlen in het moderne Nederlandse drukwerk liet zien. Ze vond dat alledaags drukwerk en gewone gebruiksvoorwerpen ook ‘things of beauty’ dienden te zijn: niets is mooi genoeg voor de arbeider, die al zo lang zonder schoonheid heeft moeten leven’. Die idealen en gedachten sluiten naadloos aan bij het ontwerp van Museum Het Schip, een arbeiderspaleis van Michel de Klerk.’

Het Schip
‘Michel de Klerk, een architekt die in 1920 voor de socialistische woningbouwvereniging Eigen Haard (met onder andere rode Groninger baksteen) een schitterend gebouw heeft neergezet voor de arbeidersklasse. Door de vorm is het gebouw in de volksmond Het Schip gaan heten. Door de internationale bond van architecten is het uitgeroepen tot een van de duizend belangrijkste bouwwerken van de afgelopen eeuw ter wereld. Men vond het zo mooi en geslaagd dat de stijl navolging vond bij diverse architecten uit die tijd. De schoonheidscommissie wilde zelfs dat het Amsterdamse straatbeeld alleen mocht worden bepaald door de architecten van de Amsterdamse school. Het stadsbestuur maakte veel geld vrij voor deze sociale woningbouwprojecten en zorgde er met de hulp van jonge architecten voor dat het leven van de arbeiders mooier en beter zou worden. De stijl kenmerkt zich door het veelvuldig gebruik van baksteen, zowel buiten als binnen, heel creatief en vakkundig siermetselwerk, ronde vormen en veel symboliek. Het gebouw is zo rijk aan vormen en détails dat men het ook wel het arbeiderspaleis noemde.’

Alle architectuur in Het Schip heeft een hoog ‘Instagrammability-gehalte’
‘In het gebouw was ook een postkantoor gevestigd van 1920 tot 1999. Dat is nog geheel intact en zeer de moeite waard om te bezoeken. Michel de Klerk vond het belangrijk dat er in deze arbeidersbuurt een postkantoor kwam waardoor arbeiders ook brieven gingen schrijven en gingen telefoneren (er was nog geen telefoon in huis). In het interieur vind je tot in de kleinste détails kleuren en vormen terug die een link leggen naar alles wat met post te maken heeft. Bijvoorbeeld de in diverse tinten (postduif) grijs geglazuurde tegels en glas-in-loodramen waarin de vormen van de isolatoren van de telegraafpalen zijn te herkennen. Museum het Schip waar de tentoonstelling nu te zien is, is onderdeel van het gebouw en op zich absoluut een bezoek waard. Neem dan ook de rondleiding waardoor je ruimtes in kunt die anders dicht zijn. Alle architectuur hier heeft een hoog ‘Instagrammability-gehalte.’

Museum Het Schip heeft ook een boek uitgegeven wat een breed en rijk overzicht geeft van het leven en werk van Fré Cohen. De interieurbezichting met gids laat ook het postkantoor en de museumwoning zien. Er zijn dagelijks twee verdiepende themarondleidingen.
11:15 uur Schatten van de Volkshuisvesting
15:15 uur Michel de Klerk

back to overview

Let's work together!

Great work starts with great partners. 
Contact us for new business, questions, or to schedule a visit to our studio in Amsterdam.